ਆਉਂਦੀ ਦੀਵਾਲੀ

ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਇਸ ਵਾਰ ਦੀਵਾਲੀ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਮਨਾਵਾਂ l
ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਿਠਾਈ ਵੰਡਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੀਵਾ ਜਗਾਵਾਂ l
ਨਾ ਕਿਸੇ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੱਛਮੀ ਮਨਾਵਾਂ l
ਨਾ ਤਾਂ ਪਾਵਾਂ ਨਵੇਂ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਨਾ ਘਰ ਕਲੀ ਕਰਾਵਾਂ l
ਨਾ ਪਟਾਕੇ ਨਾ ਫੁਲਚੜੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਚੱਕਰੀ ਘੁੰਮਾਵਾਂ l
ਕਿਉਂ ਨਾ ਲੱਛਮੀ ਦੀ ਥਾਂ ਗਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਆਪਣੇ ਬੁਲਾਵਾਂ l
ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਬਾਲਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡ ਖੇਡ  ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀ ਪ੍ਰਚਾਵਾਂ l
ਲਾ ਕੇ ਬੂਟੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਵਾਲੇ 'ਨੁਦਰਤ' ਛਾਂ ਠੰਡੀ ਸੋ ਜਾਵਾਂ l

ਸ਼ੀਸ਼ਾ

ਇਕ ਮਿੱਤਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਲੈ ਭਾਰਤ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ l ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੋਂ ਹਰਿਦ੍ਵਾਰ ਤਕ ਟੈਕਸੀ ਬੁਕ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ l ਉਸਨੂੰ ਮਿਲ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਕਰਨ ਮੈਂ ਟੈਕਸੀ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਲ ਏਅਰਪੋਰਟ ਚਲਾ ਗਿਆ l ਏਅਰਪੋਰਟ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਦਾ ਅਫਸੋਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਟੈਕਸੀ ਲੈ ਕੇ ਜਿਵੇ ਹੀ ਏਅਰਪੋਰਟ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸੜਕ ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਕੁੱਤੇ ਤੇ ਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਵਿਲਾਇਤ ਵਿਚ ਜਾਨਵਰ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਉਸ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ l ਥੋੜਾ ਅੱਗੇ ਅਸੀਂ ਧੌਲਾ ਕੂਆਂ ਪੁਹੰਚੇ ਤਾਂ ਨਵਾਂ ਫਲਾਈਓਵਰ ਬਨਣ ਕਰਕੇ ਉਡਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਟੁੱਟੀ ਸੜਕ ਵੇਖ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਆਖਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਸ ਮੁਲਕ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ l ਮਨ ਤਾਂ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰੀ ਉਸਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਦਾ ਹੋਇਆ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰ ਮੈਂ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ l ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਟੁੱਟੀ ਸੜਕ ਵੇਖ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਫਿਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ l ਟੈਕਸੀ ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਲ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਆਪਣਾ ਨੱਕ ਕੱਜਦੇ ਬਾਹਰ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ l ਦੂਰ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਵਿਚ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਮਾਨ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ l ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਆ ਰਹੀ ਮੁਸ਼ਕ ਸੁੰਘ ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਅਵਾ ਤਵਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗਾ l ਸਰਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਵਿਚ ਗੰਦ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ l ਸਾਡੀ ਥੇਮਜ਼ ਨਦੀ ਵੇਖ ਲਵੋ ਕਿੰਨੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਹੈ ਤੇ ਯਮੁਨਾ ਤਾਂ ਗੰਦੇ ਨਾਲੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ l ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਨਾਲਾ ਆਖ ਉਸ ਮੇਰੇ ਸਬਰ ਦਾ ਬੰਨ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਯਮੁਨਾ ਜੀ ਐਨੀ ਹੀ ਗੰਦੀ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰਿਦ੍ਵਾਰ ਜਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਗੰਗਾ ਜੀ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਨਾਲਾ ਬਣਾਉਣ ਕਿਉਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ l ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆ ਅਸਥੀਆਂ ਉਸ ਸਾਫ ਸੁਥਰੀ ਥੇਮਜ਼ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ? ਵਲੈਤੋਂ ਆ ਕਦੋ ਤਕ ਸਾਡੀ ਮਾਤਭੂਮੀ ਨੂੰ ਭੰਡਦੇ ਰਹੋਗੇ ? ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਲ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕੱਟੋ ਤਾਂ ਖੂਨ ਨਹੀਂ l ਮਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਹੋਰ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆ ਅਸਥੀਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕਰ ਮੈਂ ਨੋਇਡਾ ਮੋੜ ਟੈਕਸੀ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ l ਮੈਨੂੰ ਉਮੀਦ ਹੈ ਹੁਣ ਤਕ ਮੇਰੇ ਦੋਸਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਸਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਦੋਸਤੀ ਵੀ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇਗੀ l

ਕੋਲੰਬਸ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼

ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਮੈਂ ਉਦੈਪੁਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਵਹਿਲਾ ਹੋ ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਘੁੰਮਣ ਚਲਾ ਗਿਆ l ਟਿਕਟ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਟਿਕਟ ਲੈ ਮੈਂ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਪੈਲੇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਤਾਂ ਪੈਲੇਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਵੇਖ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਿਆ l ਪੈਲੇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਇਕ ਕਮਰਾ, ਦੀਵਾਰਾਂ, ਛੱਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਜ ਸੱਜਾ ਦਾ ਸਮਾਨ ਵੇਖਣ ਯੋਗ ਹੈ l ਕਿੰਨੀ ਮੇਹਨਤ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ? ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪੈਲੇਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਅਸ਼ ਅਸ਼ ਕਰ ਉੱਠਿਆ l 

ਮੈਂ ਪੈਲੇਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੈਮਰੇ ਚ ਕੈਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਪੈਲੇਸ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਤੇ ਪਈ l ਉਹ ਸਾਰੇ ਵੀ ਪੈਲੇਸ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਨ ਰਹੇ ਸਨ l ਮੈਂ ਪੈਲੇਸ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋ ਕਿਸੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ l ਮੈਂ ਪਲਟ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸੈਲਾਨੀ, ਜੋ ਇਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਨਾਲ ਆਈ ਸੀ, ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਆਖਿਆ l ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੈਮਰਾ ਲੈ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚ ਕੈਮਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪੁਰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ l ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦ ਆਖਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਕੈਥਰੀਨ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਇਰਲੈਂਡ ਤੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਪੋਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਣ ਆਈ ਹੈ l ਮੈਂ ਜਦੋ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਐਨਾ ਪਿਆਰ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਰ ਦੂਜੇ ਵਰ੍ਹੇ ਭਾਰਤ ਘੁੰਮਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ l ਜਦੋ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੰਗਾ ਕੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸੋਲਵੀ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋ ਉਸਦੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਉਦੈਪੁਰ ਦੇ ਸਿਟੀ ਪੈਲੇਸ ਵਰਗੇ ਮਹੱਲ ਸਨ l ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ, ਮਹੱਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਰਕ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਯੂਰੋਪ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ l ਉਸਦੇ ਪੁਰਖੇ ਭਾਰਤ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਮਾਲ ਹੋ ਉਹ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਪਰਤਦੇ l ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪੋਤੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ ਕਰਵਾਉਣ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ l  

ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਚਿਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪਿਆਰ ਵੇਖ ਮੇਰਾ ਮਨ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ l ਉਸਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਮੈਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਵਿਦਾ ਲਈ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਸ ਵਾਕੀਏ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ l ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਵਿਦੇਸ਼ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਦੀ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਮਿਲਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਫੇਸਬੁੱਕ ਤੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੰਦੇ ਨਹੀਂ ਥੱਕਦੇ l ਉਹ ਵਧਾਈਆਂ ਕਿਉਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਹਾਂ l ਦੱਸਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਵੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵੀ ਅਮਰੀਕਾ ਨਾ ਜਾਣਾ ਮੇਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ੁਭਚਿੰਤਕ ਮੇਰੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ l ਤੇ ਮੈਂ ਜਦੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਗ਼ਲਤੀ ਤਾਂ ਕੋਲੰਬਸ ਕੋਲੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਸਤਾ ਹੀ ਲੱਭਣ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਭਟਕ ਜਾਣ ਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਥਾਂ ਅਮਰੀਕਾ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ l ਮੈਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਕੋਲੰਬਸ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਾਸੀ ਹਾਂ ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਜਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸੈਂਕੜੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਲੈਂਦੇ ਹੋਣ?

ਸਬਕ

ਸ਼ਿੰਦੇ ਤੇ ਜੀਤੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਦਾਤ ਬਖਸ਼ੀ l ਉਹਨਾਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਇਸ ਅਮੁੱਲੀ ਦਾਤ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ 'ਮੇਹਰ' l ਦੋਹੇ ਜੀ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਦੁਨੀਆ ਦੀਆਂ ਸਬਨਾਂ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪੈ ਗਈਆਂ ਸਨ l 

ਸ਼ਿੰਦਾ ਪੜ੍ਹਾਈ ਚ ਚੰਗਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਜਲਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡ ਕੱਮ ਕਾਰ ਚ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ l ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਨਾ ਸਕਣ ਦੀ ਟੀਸ ਉਸਦੇ ਮਨ ਚ ਹਾਲੇ ਤਕ ਸੀ ਤੇ ਮੇਹਰ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ 

ਸ਼ਿੰਦਾ ਪੜ੍ਹਨ ਲਿਖਣ ਚ ਚੰਗਾ ਸੀ ਪਰ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਜਲਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿਚਾਲੇ ਛੱਡ ਕੱਮ ਕਾਰ ਚ ਲੱਗ ਗਿਆ ਸੀ l ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਨਾ ਸਕਣ ਦੀ ਟੀਸ ਉਸਦੇ ਮਨ ਚ ਹਾਲੇ ਤਕ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਟੀਸ ਮੇਹਰ ਪੜ੍ਹ ਲਿਖ ਕੇ ਕੱਢ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੀ ਬੜੀ ਤਮੰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਪੜ ਲਿਖ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਡਾਕਟਰ ਬਣੇ l ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪੜਾ ਲਿਖਾ ਡਾਕਟਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਦਿਨ ਦੁਗਣੀ ਅਤੇ ਰਾਤ ਚੌਗੁਣੀ ਮੇਹਨਤ ਕਰਦਾ l

ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀ ਤੋੜ ਮੇਹਨਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਿੰਦਾ ਜਦੋ ਘਰ ਪਰਤਦਾ ਤਾਂ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਪੜਦਿਆਂ ਵੇਖ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਉਹ ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੋਰ ਮੇਹਨਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਕਰਦਾ l ਜੀਤੀ ਵੀ ਹੁਣ ਘਰੋਂ ਘੱਟ ਹੀ ਨਿਕਲਦੀ ਸੀ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜ ਉਹ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਚ ਰੁਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਪਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੜਾਈ ਕਰਦੇ ਮੇਹਰ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਦੀ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗੇ ਹਰ ਚੀਜ ਉਸ ਅੱਗੇ ਹਾਜਰ ਕਰਦੀ l ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਸਵਖਤੇ ਉਠਾ ਦੁੱਧ ਦੇ ਪੜਾਉਣ ਬਿਠਾ ਦਿੰਦੀ l ਮੇਹਰ ਨੇ ਵੀ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੇ ਸੁਪਨੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੁਪਨਾ ਬਣਾ ਲਿਆ l ਜਿਵੇਂ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਪੱਕਾ ਇਰਾਦਾ ਤੇ ਰੱਬ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਭ ਸੰਭਵ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਤੇ ਜਦੋ PMT ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੇਹਰ ਅਵੱਲ ਨੰਬਰਾਂ ਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਇਆ l ਬੱਸ ਹੁਣ ਪੰਝ ਸਾਲਾਂ ਚ ਹੀ ਉਸ ਡਾਕਟਰ ਬਣ ਜਾਣਾ ਸੀ l ਪਿੰਡ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿੰਦੇ ਤੇ ਜੀਤੀ ਦੇ ਨਸੀਬ ਤੇ ਰਸਕ ਕਰਦੇ ਸੀ ਆਖਿਰ ਮੇਹਰ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਡਾਕਟਰ ਜੋ ਬਣਨ ਵਾਲਾ ਸੀ l

ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕ 'ਅੰਬਰਸਰ' ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਚ ਦਾਖਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਮੇਹਰ ਦਾ ਸਮਾਨ ਰੱਖ ਜਦੋ ਸ਼ਿੰਦੇ ਤੇ ਜੀਤੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਵਾਪਿਸ ਜਾਣ ਲਈ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਫੜੀ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਕਿਸਮਤ ਮਾਪੇ ਮੰਨਣ ਲੱਗੇ l ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਜਿਹੜੇ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨਾਲ ਸਿਧੇ ਮੂੰਹ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਹੁਣ ਸ਼ਿੰਦੇ ਕੋਲੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜਾਉਣ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਲੈਣ ਲੱਗੇ l ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਜਨਾਨੀਆਂ ਜੀਤੀ ਦੀਆਂ ਪੱਕੀਆਂ ਸਹੇਲੀਆਂ ਬਣ ਗਈਆਂ l

ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖੀ l ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਹਰ ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਕ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਦਾ ਮੇਹਰ ਦੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਫੀਸ ਅਤੇ ਜੇਬ ਖਰਚਾ ਮਨੀ ਆਰਡਰ ਕਰ ਆਉਂਦਾ l ਵਰੇ ਛੇਮਾਹੀ ਜਦੋ ਮੇਹਰ ਘਰ ਪਰਤਦਾ ਤਾਂ ਜੀਤੀ ਪੁੱਤਰ ਦੀਆਂ ਬਲਾਵਾਂ ਲੈਂਦੀ ਨਾ ਥੱਕਦੀ l ਪੰਝ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋ ਮੇਹਰ ਦੀ ਪੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋਈ ਤੇ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲਣ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ ਤਾਂ ਅਗਿਓਂ ਮੇਹਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਿਰਫ MBBS ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਫਲ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸਨੇ ਵਲੈਤ ਜਾ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਹੈ l ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਜਦੋ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗੀ ਪਰ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਬੇਹਤਰੀ ਸੋਚ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਿਹਾ ਭਾਵੇਂ ਉਸਨੇ ਵਲੈਤ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਥੇ ਗਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਹੱਡੀਆਂ ਹੀ ਵਾਪਿਸ ਆਉਂਦੀਆਂ ਨੇ l 

ਵਲੈਤ ਚ ਪੜਾਈ ਕਿਹੜੀ ਸਸਤੀ ਸੀ ਪਰ ਸ਼ਿੰਦਾ ਮੇਹਰ ਲਈ ਕੁਝ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਜਿਹੜੀ ਜਮੀਨ ਉਸਦੇ ਪਿਓ ਦਾਦੇ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਹੋ ਬਣਾਈ ਸੀ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਅੱਧਿਉਂ ਵੱਧ ਉਹ ਜਮੀਨ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾ ਵੇਚ ਮੇਹਰ ਦੀ ਫੀਸ ਭਰ ਉਸਨੂੰ ਵਲੈਤ ਵੱਡੀ ਪੜਾਈ ਕਰਨ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ l ਮੇਹਰ ਤਾਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਪਰ ਸ਼ਿੰਦਾ ਇਹ ਸੋਚ ਸੋਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਰੁਪਏ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਉਹ 'ਅੰਬਰਸਰ' ਭੇਜਦਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਉਥੇ ਉਨੇ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਵਲੈਤ ਦੇ ਇਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ l 

ਵਰੇ ਬੀਤਦੇ ਗਏ ਮੇਹਰ ਮੁੜ ਪਿੰਡ ਨਾ ਆਇਆ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਚਿੱਠੀ ਪਹਿਲਾ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਆਓਂਦੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਹ ਚਿੱਠੀ ਵੀ ਵਰੇ ਛਿਮਾਹੀ ਆਉਣ ਲੱਗੀ l ਜੀਤੀ ਡਾਕੀਏ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੀ ਤੇ ਡਾਕੀਆ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣ ਦਾ ਵਾਇਦਾ ਕਰ ਉਸਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈਂਦਾ l ਹਰ ਲੰਘਦੇ ਦਿਨ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਤੀ ਦਾ ਦਿਲ ਡੋਲ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਆਪਣੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੇ l ਇਕ ਦਿਨ ਡਾਕੀਆ ਮੇਹਰ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਤੇ ਜਦੋ ਉਸਨੇ ਉਹ ਚਿੱਠੀ ਫੜੀ ਤਾਂ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਚੁਮ ਚੁਮ ਆਪਣੇ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਗਿੱਲਾ ਕਰ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥ ਦਿੱਤੀ l ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਖੋਲ ਉਸਨੂੰ ਪੜ ਸੁਣਾਇਆ ਕਿ ਮੇਹਰ ਨੇ ਵਲੈਤ ਦੀ ਇਕ ਗੋਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੀਤੀ ਤਾਂ ਖੁਸ਼ੀ ਦੇ ਮਾਰੇ ਕਮਲੀ ਹੋ ਗਈ l ਜੀਤੀ ਦੇ ਆਖੇ ਲੱਗ ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਚਾਹੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਲੱਡੂ ਵੰਡੇ ਪਰ ਪਰ ਮੇਹਰ ਦਾ ਇਸ ਤਰਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਣਾ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਲੱਗਿਆ l ਜੇ ਮੇਹਰ ਏਥੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸੱਧਰਾਂ ਕਿੰਨੇ ਚਾ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ l ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਆਇਆ ਵੇਖ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੇ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਣੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ l ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੂੰ ਮੇਹਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਨ ਸੀ ਪਰ ਮੇਹਰ ਦੇ ਇਕ ਗੋਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਓਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਮੇਹਰ ਦੇ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਆਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਛੱਡ ਮੰਜਾ ਫੜ ਲਿਆ l 

ਜੀਤੀ ਨੇ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦਾ ਬੜਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਦਵਾਈ ਸ਼ਿੰਦੇ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਉਹ ਤਾਂ ਵਲੈਤ ਸੀ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਉਸਦੀ ਦਵਾਈ ਉਸ ਲਈ ਲਿਆਂ ਸਕਦਾ l ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੀ ਆਸ ਦਾ ਦੀਵਾ ਉਸਦੇ ਸਾਹਾਂ ਨਾਲ ਬੁਝ ਗਿਆ l ਸੰਸਕਾਰ ਵੇਲੇ ਜੀਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਕਹੇ ਆਖ਼ਿਰੀ ਸ਼ਬਦ "ਮੇਰੇ ਫੁੱਲ 'ਹਰਦਵਾਰ' ਮੇਹਰ ਹੀ ਪਾਵੇ" ਜੀਤੀ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਬਾਰ ਬਾਰ ਗੂੰਜਦੇ ਰਹੇ l  

ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਚੁਣ ਕੁੱਜੇ ਚ ਰੱਖ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਡਾਕੀਏ ਕੋਲੋਂ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਾ ਘੱਲੀ ਤੇ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਦਾ ਦੱਸ ਜਲਦੀ ਘਰ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ l ਕੋਈ ਤੀਹ ਕੁ ਦਿਨਾਂ ਮਗਰੋਂ ਮੇਹਰ ਜਦੋ ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਜੀਤੀ ਦੇ ਗੱਲ ਲੱਗ ਬੜਾ ਰੋਇਆ ਪਰ ਜੀਤੀ ਤਾਂ ਜਿਵੇ ਪੱਥਰ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ l ਨਾ ਉਹ ਰੋਈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕੀਰਨੇ ਪਾਏ l ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਖਾਈ ਜਾ ਰਾਹੀਂ ਸੀ l ਮੇਹਰ ਦੋ ਹਫਤਿਆਂ ਦੀ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਪਿੰਡ ਵਾਪਿਸ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਭ ਜਲਦੀ ਨਿਪਟਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਜੀਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਲੈਤ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ l ਵੈਸੇ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਪਿੰਡ ਬੜਾ ਗੰਦਾ ਅਤੇ ਬਦਬੋਦਾਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਉਹ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਜੈਨੀ ਉਸ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ l ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵੇਖ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜੈਨੀ ਉਸਦੇ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸੋਚਦੀ l ਪੂਰੀ ਰਾਤ ਮੱਛਰਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਸੌਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿਵੇਂ ਸੌਣਦੇ ਹੋਣਗੇ l ਖੈਰ ਹੋਰ ਤੇਰਾਂ ਚੋਦਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ ਸੋਚ ਖੁਦ੍ਹ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੱਤਾ l

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਮੈਟਾਡੋਰ ਕਰਕੇ ਜਦੋ ਉਹ 'ਹਰਦਵਾਰ' ਚੱਲੇ ਤਾਂ ਮੇਹਰ ਪੂਰੇ ਰਸਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਚੌਕਾਂ ਚ ਬਿਨਾ ਦੇਖੇ ਗੱਡੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਡ੍ਰਾਇਵਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਕੂੜੇ ਦੇ ਪਹਾੜ ਵੇਖ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬੁਰਾਈ ਕਰਨੋ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਪਾਇਆ l ਐਥੋਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਕਰਦੀ ਕੀ ਪਈ ਹੈ? ਵਲੈਤ ਵੇਖ ਲਵੋ ਕਿੰਨਾ ਸਾਫ ਤੇ ਸੋਹਣਾ ਹੈ ਕੋਈ ਗੰਦ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ, ਸਾਫ ਸੁੰਦਰ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ l ਹਰ ਚੀਜ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਹੈ l ਸਾਰੇ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਲਾਲ ਬੱਤੀ ਨਹੀਂ ਤੋੜਦਾ, ਸੜਕਾਂ ਚ ਕੋਈ ਟੋਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ ਸੜਕ ਤੇ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦਾ l ਮੱਖੀਆਂ ਮੱਛਰਾਂ ਨੇ ਦਿਨ ਰਾਤ ਜੀਉਣਾ ਹਰਾਮ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ l ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਮੈਂ ਐਥੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਐਥੇ ਗੰਦ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ l 

ਜੀਤੀ ਬੜੀ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੇਹਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ ਉਸਨੂੰ ਮੇਹਰ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ l ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਬੋ ਹਵਾ ਚ ਪਲਿਆ ਵੱਧਿਆ ਮੇਹਰ ਬਦਲ ਗਿਆ ਸੀ l ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੀੜੇ ਹੀ ਕੀੜੇ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ l

ਖੈਰ ਹਰਦਵਾਰ ਪੁੱਜ ਕਣਖਲ ਚ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਫੁੱਲ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਹਨੂੰਮਾਨ ਘਾਟ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਪਾਂਡੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਮੇਹਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਦਾਨ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ l ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਬਜ਼ੁਰਗ ਪਾਂਡੇ ਜੀ ਨੇ ਤਜਰਬੇ ਨਾਲ ਮੇਹਰ ਦੇ ਵਲੈਤੋਂ ਆਉਣ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰ ਆਪਣੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਪੋਥੀਆਂ ਖੋਲ ਲਈਆਂ l ਮੇਹਰ ਚਾਈਂ ਚਾਈਂ ਉਹਨਾਂ ਪੋਥੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਲੱਗੇ ਅੰਗੂਠੇ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ l ਮੇਹਰ ਦੇ ਦਾਦਿਆਂ ਪੜਦਾਦਿਆਂ ਦੇ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਵੀ ਤਾਂ ਪਾਂਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦਾਦਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਵਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਕੋਈ ਵਲੈਤੀਆ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਦਾ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਵਾਓਣ ਆਇਆ ਸੀ l ਪਾਂਡੇ ਜੇ ਨੇ ਪੋਲੇ ਜਿਹੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਦੀ ਦੱਖਣਾ ਗਿਆਰਾਂ ਹਾਜਰ ਰੁਪਏ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ l ਰਕਮ ਸੁਣ ਕੇ ਜੀਤੀ ਦਾ ਕਲੇਜਾ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਆ ਗਿਆ ਪਰ ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਹ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਮੇਹਰ ਨੇ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਹਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ l ਰਕਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੀ ਪਰ ਮੇਹਰ ਦੇ ਵਲੈਤੀ ਡਾਲਰ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੱਗਣੇ ਸਨ l ਨਾਲੇ ਗੱਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚ ਆਪਣੀ ਇਜ਼ਤ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤ ਆਪਣੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਉਹ ਸਵਰਗਾਂ ਚ ਭੇਜਣ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਰਕਮ ਖਰਚ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ l ਜੇ ਉਹ ਵਲੈਤ ਨਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕੀ ਉਹ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਤੇ ਐਨੇ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਸਕਦਾ ਸੀ ? ਜੀਤੀ ਇਕ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਸਾਹ ਲੈ ਚੁੱਪ ਹੀ ਬੈਠੀ ਰਹੀ l ਬਜ਼ੁਰਗ ਪਾਂਡੇ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਸ਼ਿੰਦੇ ਦਾ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਕਰਵਾਇਆ ਤੇ ਦੋ ਢਾਈ ਘੰਟੇ ਚ ਹੀ ਦੋਹਾਂ ਮਾਂ ਪੁੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਹਲਾ ਕਰ ਪਿੰਡ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ l 

ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚ ਹੀ ਸੀ ਜਦੋ ਬਿਜਲੀ ਚਲੀ ਗਈ l ਮੇਹਰ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦਾ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ  ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਜਾਣ ਦਾ ਵਕ਼ਤ ਤਾਂ ਫਿਰ ਭੀ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਵਾਪਿਸ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ l ਭਿਆਨਕ ਗਰਮੀ ਉਤੋਂ ਮੱਛਰ, ਨਾ ਘਰ ਵਿਚ ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਨਰੇਟਰ l ਉਸ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਸੋਲਾਂ ਸੋਲਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੱਟਾਂ ਚ ਭਰਵੀਂ ਗਰਮੀ ਕਿਵੇਂ ਕੱਟਦੇ ਨੇ ਐਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ? ਸਰਕਾਰ ਕੁਝ ਕਰਦੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਵਲੈਤ ਤੋਂ ਐਨੀ ਮੱਦਦ ਆਓਂਦੀ ਹੈ ਸਰਕਾਰ ਉਸਦਾ ਕੀ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਬਾਪੂ ਨੇ ਵੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖੱਟਿਆ ਚੱਲ ਜਨਰੇਟਰ ਨਾ ਸਹੀ ਫਰਿੱਜ ਤਾਂ ਲੈ ਹੀ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਮੇਹਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਲੂਹ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਜੀਤੀ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਬੋਲਦਿਆਂ ਕਿੰਨ੍ਹਾ ਚਿਰ ਹੋਰ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀ l 

ਸਵੇਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਮੇਹਰ ਸ਼ਹਿਰੋ ਜਨਰੇਟਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕੂਲਰ ਤੇ ਫਰਿੱਜ ਵੀ ਲੈ ਆਇਆ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕਈਆਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਜੀਤੀ ਦੇ ਘਰ ਕੋਈ ਚੀਜ ਆਈ ਵੇਖ ਜਦੋ ਉਸਨੂੰ ਵਧਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤਾਂ ਜੀਤੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਪੱਥਰ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹੀ l ਖੈਰ ਉਸ ਰਾਤ ਚੰਗੀ ਨੀਂਦ ਸੌਂ, ਮੇਹਰ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਜੀਤੀ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਲਗਵਾਉਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਕੋਈ ਇਕ ਹਫਤੇ ਬਾਅਦ ਜੀਤੀ ਦੀ ਵੀਜ਼ਾ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਟਿਕਟ ਖਰੀਦ ਉਹ ਵਲੈਤ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ l ਘਰ ਵਿਚ ਫਰਿੱਜ, ਕੂਲਰ ਅਤੇ ਜਨਰੇਟਰ ਦੇ ਆ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਸ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਦੱਸ ਬਾਰਾਂ ਦਿਨ ਕੋਈ ਸੁਖਾਲੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਸਨ l ਲੱਚਰ ਸਾਫ ਸਫਾਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੱਖੀਆਂ ਮੱਛਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਬੋ ਨੇ ਉਸਦੀ ਨੱਕ ਵਿਚ ਦਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ l ਉਸਦਾ ਮਨ ਵਲੈਤ ਵਾਪਿਸ ਜਾਣ ਲਈ ਕਾਹਲਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ l

ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ, ਨਹਾ ਧੋ ਕੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜੀਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਅੱਜ ਵਲੈਤ ਚਲੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਘਰ ਆਇਆ l ਜੀਤੀ ਮੰਜੇ ਤੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਬੈਠੀ ਅੰਬਰ ਵੱਲ ਇਕ ਟੱਕ ਦੇਖਦੀ ਕੁਝ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਜਦੋ ਮੇਹਰ ਨੇ ਸਮਾਨ ਬਾਹਰ ਖੜੀ ਮੈਟਾਡੋਰ ਵਿਚ ਰੱਖ ਉਸਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ l ਪੂਰਾ ਪਿੰਡ ਜੀਤੀ ਨੂੰ ਵਿਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ l

"ਚੱਲ ਮਾਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚੱਲੀਏ ਹੁਣ ਆਪਣਾ ਐਥੇ ਕੌਣ ਹੈ", ਮੇਹਰ ਨੇ ਆਖਿਆ l ਸ਼ਿੰਦੇ ਦੇ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਹੁਣ ਤੱਕ ਜੀਤੀ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚ ਜੋ ਸੋਕਾ ਪਿਆ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਇਕ ਦਮ ਹੀ ਹੰਜੂਆਂ ਦੇ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ l "ਕਿਹੜਾ ਆਪਣਾ ਘਰ ਪੁੱਤ? ਤੇ ਜੇ ਇਹ ਸਭ ਬੇਗਾਨੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜਿਹੜੀ ਵਲੈਤ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਲੈ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਕੌਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ?" ਉਸ ਮੇਹਰ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ l ਮੇਹਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਤਿੱਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਕਦੀ ਸੁਪਨੇ ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ l ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਸੁਝਦਾ ਨਾ ਦੇਖ ਉਹ ਬਗਲੇ ਝਾਕਣ ਲੱਗਾ l

ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲਦੇ ਵੇਖ ਜੀਤੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਘਰ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਇਹ ਹੈ ਜੋ ਤੂੰ ਕਈ ਵਰੇ ਪਹਿਲਾ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਕਦੇ ਪਲਟ ਕੇ ਦੇਖਣਾ ਤਾਂ ਦੂਰ ਤੂੰ ਕਦੇ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਘਰਵਾਲੇ ਕਿਵੇਂ ਨੇ, ਘਰ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਤੇ ਕੰਧਾਂ ਕਿਵੇਂ ਨੇ l ਤੇ ਅੱਜ ਜਦੋ ਤੂੰ ਵਾਪਿਸ ਆਇਆਂ ਹੈ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਤਿਨਕਾ ਤਿਨਕਾ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਸਾਡਾ ਘਰ ਖੰਡਰ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ l ਜਿਹੜੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਹਿਕ ਦਾ ਅੰਨ ਖਾ, ਦੁੱਧ ਪਾਣੀ ਪੀ, ਗਲੀਆਂ ਚ ਖੇਲਦਾ ਤੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਹੁਣ ਤੈਨੂੰ ਉਸ ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਬੋ ਹਵਾ ਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਬੋ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ ਕਿਉਂ ਕਿ ਤੂੰ ਵਲੈਤ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ l ਤੇਰੇ ਵਾਂਗਰ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਨਹੀਂ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਦੀ ਹਾਂ ਕਿ ਚਿੜੀ ਦੇ ਘੋਂਸਲੇ ਵਿਚੋਂ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਕੇ ਗਏ ਉਸਦੇ ਬੱਚੇ ਚਾਹੇ ਆਪਣਾ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸੋਹਣਾ ਘੋਂਸਲਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਣਾ ਲੈਣ ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਘੋਂਸਲੇ ਨੂੰ ਭੰਢਦੇ ਨਹੀਂ l ਤੁਸੀਂ ਵਲੈਤ ਜਾ ਕਮਾਈ ਕਰ ਉਥੇ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਵੱਡਾ ਤੇ ਸੋਹਣਾ ਘਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼, ਜੋ ਚਾਹੇ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਜਰਜਰੀ ਹਾਲਤ ਚ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਭੰਢਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ l ਉਹ ਘਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਬਦਕਿਸਮਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਥੋਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਉਸ ਘਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਖਾ ਪੀ ਕੇ ਵਲੈਤ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਮਾ ਕੇ ਦੇਣ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋ ਵਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਚ ਸਿਰਫ ਕੀੜੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ l ਜੇ ਵਲੈਤ ਵਿਚ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਵਧੀਆ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿਓ ਨਾ ਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਤੋਂ ਡਰ ਭਗੌੜੇ ਹੋ ਜਾਉ l ਪੂਰਨ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ l ਬਿਜਲੀ, ਪਾਣੀ, ਸਫਾਈ, ਮੱਖੀ ਮੱਛਰ, ਆਵਾਜਾਈ, ਸੜਕਾਂ, ਪੜ੍ਹਾਈ, ਸਿਹਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਕਮੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਜਦੋ ਪਤੰਗ ਦੀ ਡੋਰ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਗੁੰਝਲ ਡੋਰ ਦਾ ਇਕ ਸਿਰਾ ਫੜ ਕੇ ਹੀ ਸੁਲਝਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ l ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਵੀ ਉਦੋਂ ਸੁਲਝਣਗੀਆਂ ਜਦੋ ਪੜੇ ਲਿਖੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ l" 

ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਜੀਤੀ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜ ਘਰ ਦਾ ਬੂਹਾ ਲਗਾ ਆਪਣੇ ਰੋਜ ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਚ ਰੁਝ ਗਈ ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਮੇਹਰ ਵੱਲ ਦੇਖਦੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰ ਗਏ l ਮੈਟਾਡੋਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਵਲੈਤੋਂ ਡਾਕਟਰੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਪੜਾਈ ਕਰ ਕੇ ਆਇਆ ਡਾਕਟਰ ਮੇਹਰ ਆਪਣੀ ਅਨਪੜ ਮਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਿਆ ਸਬਕ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ l

ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਬ੍ਰਿੱਛ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਤੇ ਉੱਗੀ ਪਹਿਲੀ ਪੱਤੀ

ਮੇਰੀ ਇਕ ਦੋਸਤ ਮੋਹਾਲੀ ਪੜਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਦੀ ਫੋਨ ਸਾਡੀ ਤੇ ਗੱਲ ਹੋਣੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਮੋਹਾਲੀ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣਾ ਤੇ ਮੈਂ ਹਰ ਬਾਰ ਉਹਨੂੰ ਆਖਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਮੋਹਾਲੀ ਆਵਾਂਗਾ l ਕੁਝ ਇਕ ਮਹੀਨਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋ ਮੈਂ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਵਿਹਲਾ ਹੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮਿਲਣ ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਚਲਾ ਗਿਆ l ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੇਰੀ ਉਡੀਕ ਕਰਦੀ ਮਿਲੀ l ਅਸੀਂ ਦੋਹੇਂ ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੇ ਈਸ਼ਵਰ ਰੈਸਟੂਰੈਂਟ ਜਾ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ l ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਹੋਸਟਲ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਹੋਸਟਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬੜੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਆਏ ਫਰਕ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ l ਗੱਲਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇਕ ਸੀਨੀਅਰ, ਜੋ ਕਿ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਪੱਕੀ ਸਹੇਲੀ ਸੀ, ਨੂੰ ਐਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਭਰਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸਦਾ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭਾਬੀ ਬਣਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀ l ਉਸਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੇ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਭਾਬੀ ਹੀ ਲੱਗਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵੇ l ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਦੇਰ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਹੱਸ ਕੇ ਮੇਰੇ ਮੋਢੇ ਮੁੱਕਾ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਮਾਫ ਕਰਾ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਆਪ ਗੱਲ ਕਰ ਲਵਾਂ l ਬਿਨਾ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਉਹ ਗੱਲ ਆਖ ਮੈਂ ਪਛਤਾਇਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਪਰ ਹੁਣ ਹੋ ਕੀ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ ਸੰਦੇਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੋ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਥੋੜਾ ਹੋਰ ਵਕ਼ਤ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਇਧਰ ਉਧਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਮੈਂ ਵਾਪਿਸ ਜਲੰਧਰ ਆਉਣ ਲਈ ਬੱਸ ਫੜ ਲਈ ਤੇ ਪੂਰੇ ਰਸਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਜੋ ਕੁਝ ਵਾਪਰਿਆ ਉਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਬਾਰ ਬਾਰ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਮੈਨੂੰ ਆਖਦਾ ਕੀ ਪਤਾ ਨਸੀਬਾਂ ਦਾ ਜੇ ਇਹ ਹੋਣਾ ਹੋਊ ਆਪੇ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ l ਇਹ ਸਭ ਸੋਚਦਾ ਮੈਂ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਪੁੱਜ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਝ ਇਸ ਵਾਕਏ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਗਿਆ l

ਕੋਈ ਦੋ ਹਫਤਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਨੇ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਜਰੂਰੀ ਕੰਮ ਦੱਸ ਫੌਰੀ ਤੋਰ ਤੇ ਮੋਹਾਲੀ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਆਖਿਆ l ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅਖੀਰੀ ਦਿਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੇਰੇ ਪੈਸੇ ਖਤਮ ਹੋ ਚੁਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਘਰੋਂ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਮੰਗਵਾਉਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋ ਇਕ ਦੋਸਤ ਕੋਲੋਂ ਪੈਸੇ ਉਧਾਰ ਫੜ ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਮੋਹਾਲੀ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ l ਮੋਹਾਲੀ ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਪੁੱਜ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜ ਉਸੇ ਰੈਸਟੂਰੈਂਟ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠਾ l ਕੁਝ ਸਮੇ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਇਕ ਹੋਰ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਉਥੇ ਆਈ ਅਤੇ ਸਤਿ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੋਲ ਉਹ ਦੋਨੋ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਤੇ ਬੈਠ ਗਈਆਂ l ਜਦੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਜਰੂਰੀ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਸਟਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਨ ਭੁਲਣ ਦਾ ਆਖ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠਾ 'ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਆਈ'  ਕਹਿ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਚਲੀ ਗਈ ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੇ ਉਹ ਕੁੜੀ ਉਸ ਰੈਸਟੂਰੈਂਟ ਬੈਠੇ ਉਸਦੇ ਮੁੜ ਆਉਣ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ l

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਬਾਰ ਇਕ ਅਜੇਹੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਰੈਸਟੂਰੈਂਟ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੁਝ ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ l ਕਣਕ ਭਿਨੇ ਰੰਗ ਦੀ ਉਹਦੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਟੋਏ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਠੋਡੀ ਦੇ ਕਾਲੇ ਤਿਲ ਵੱਲ ਦੇਖ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿਚ ਕਈ ਵਾਰ ਜਰੂਰ ਆਇਆ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਮੈਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾ ਖੈਰ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾ ਲੈ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਬੱਤਾ ਪੀਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਹੇ ਬੱਤਾ ਲੈ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਪੀਣ ਲੱਗੇ l ਬੱਤਾ ਪੀਂਦੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਮੈਨੂੰ ਐਵੇਂ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇ ਬੱਤਾ ਪੀਂਦੀ ਪੀਂਦੀ ਉਹ ਵੀ ਚੋਰ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕ ਰਹੀ ਹੋਵੇ l ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਕਦੀ ਵੀ ਆ ਸਕਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਸਹੇਲੀ ਕੋਲੋਂ ਉਸਦੀ ਭਾਬੀ ਵਾਲੀ ਪੱਕੀ ਸਹੇਲੀ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਵਾਂ ਸੋ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਕੌਲ ਲੈ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਦੀ ਪੱਕੀ ਸਹੇਲੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਦੀ ਸੀਨੀਅਰ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਪੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਾਪਿਸ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ l ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਹਨ ਸੋਚ ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੰਮ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ ਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ l ਕੋਈ ਕੁੜੀ 3-4 ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਹੀ ਰਾਜੀ ਥੋੜੇ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ l ਸੋ ਕਾਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤੇ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਹੈ ਇਹ ਸੋਚ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ l ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਉੱਥੇ ਬੈਠੇ ਆਪਣੀ ਦੋਸਤ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤੇ ਜਦੋ ਵੀ ਮੈਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਉਹ ਹਰ ਬਾਰ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਨੀਵੇਂ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਮਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਬਾਰ ਆਉਂਦਾ ਕਿ ਰੱਬਾ ਇਹ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਹੋਵੇ ਜਿਸਨੂੰ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਆਪਣੀ ਭਾਬੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਇਹ ਉਹ ਵਾਲੀ ਨਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੈ l 

ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਹੋਸਟਲ ਗਏ ਕਾਫੀ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾ ਰਹੀ ਸੀ l ਵੈਸੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਤਾਂ ਬਿਨਾ ਕੁਝ ਕਹੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵੇਖੀ ਜਾਣ ਦਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ l ਕੋਈ ਅੱਧੇ ਘੰਟੇ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਵਾਪਿਸ ਆਈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਬੈਠੇ ਦੇਖ ਆਪਣੇ ਮੱਥੇ ਹੱਥ ਮਾਰ ਹੱਸਣ ਲੱਗੀ l ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਉਹੀ ਕੁੜੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਭਾਬੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ l ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਜੋ ਮੇਰੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਅੱਜ ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਮੈਨੂੰ ਥਾਂ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਲੁੱਕ ਮਰ ਜਾਵਾਂ l ਉਸ ਕੁੜੀ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਦੀ ਮੇਰੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ ਤੇ ਸ਼ਰਮੋ ਸ਼ਰਮੀ ਅਸੀਂ ਦੋਹੇਂ ਇਕ ਟੱਕ ਜਮੀਨ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ l ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਸਾਡੀ ਝਿਝਕ ਸਮਝ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਹਲਕਾ ਬਣਾ ਸਾਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਚਲੀ ਗਈ l

ਮੈਂ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਕਰ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਕਿਉਂ ਬੁਲਾਇਆ ਹੈ l ਜਦੋ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਪਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਜਾਂਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਵਿਵਹਾਰ ਅਣਜਾਣ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿਚ ਅਵੱਲ ਪਾਇਆ ਹੈ l ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਾਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚ ਕੀ ਵੇਖਿਆ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਦੇ ਦੱਸਣ ਦੇ ਉਸਦੇ ਵਾਇਦੇ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਜ਼ਿੰਗਦੀ ਕੱਟ ਸਕਦਾ ਸੀ l ਉਸ ਦਿਨ ਕੋਈ 5 ਘੰਟੇ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾ ਜਦੋ ਮੈਂ ਜਲੰਧਰ ਵਾਪਿਸੀ ਦੀ ਬੱਸ ਫੜੀ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਮੇਰਾ ਸ਼ਰੀਰ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਿਆ ਤੇ ਆਪਣਾ ਦਿਲ ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਉਸ ਹੂਰਪਰੀ ਦੀਆ ਗੱਲ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਟੋਇਆ ਦੇ ਨਾਮ ਕਰ ਉਸ ਕੋਲ ਛੱਡ ਆਇਆ l

ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ ਤੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਨੀ ਬੜੀ ਮਹਿੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਏਅਰਟੇਲ ਦੀ ਇਕ ਸਕੀਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਤ 11 ਬਜੇ ਤੋਂ ਲੈ ਸਵੇਰੇ 7 ਬਜੇ ਤਕ ਗੱਲਬਾਤ ਸਸਤੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਸਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਚ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਸਾਧਨ ਸੀ l ਟੈਲੀਫੋਨ ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਗੱਲ਼ਾਂ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਲੰਬੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ l ਛੁੱਟੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਹੇ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਬਾਤ ਸਿਰਫ ਮੈਸਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਇਕ ਵੀ ਪਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗਦਾ ਜਦੋ ਅਸੀਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ l ਹਰ ਫੋਨ ਤੇ ਲੱਗਣਾ ਕਿ ਉਸੇ ਦਾ ਹੀ ਫੋਨ ਆਇਆ ਹੈ l ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਘਰ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਇਕ ਫੰਕਸ਼ਨ, ਜੋ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣੇ ਦੇ ਸਤਲੁਜ ਕਲੱਬ ਵਿਚ ਸੀ, ਵਿਚ ਆਉਣ ਦਾ ਨਿਉਤਾ ਦਿੱਤਾ l ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੇਰਾ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕਿ ਆਸ਼ਿਕੀ ਕਿਹੜੀ ਸੁੱਖਾਲੀ ਹੈ ਮਿੱਥੇ ਦਿਨ ਮੈਂ ਸਤਲੁਜ ਕਲੱਬ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ l ਉਹ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਦੋਸਤ ਸਟੇਜ ਤੇ ਵਿਅਸਤ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਉਸਦੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਫੰਕਸ਼ਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਨਣ ਲਗਾ l ਫੰਕਸ਼ਨ ਖਤਮ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹੀਰ ਜਿਹੀ ਜਾਪੀ ਤੇ ਮੈਂ ਰਾਂਝਾ ਬਣ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਚਾਈ ਹੈ ਜਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਸੁਪਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਚਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੋਹੇ ਰੱਲ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਕਰਾਂਗੇ l ਮੇਰੇ ਪੈਰ ਉਸ ਦਿਨ ਜਮੀਨ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗਦੇ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਮਾਲਿਕ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰ ਅਦਾ ਕਰ ਜਲੰਧਰ ਵਾਪਿਸ ਆਪਣੇ ਹੋਸਟਲ ਆਇਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਮਿਲ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਮੈਂ ਜਲਦੀ ਸੈੱਟ ਹੋ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਲੈ ਜਾਣਾ ਹੈ l ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਰਾਤ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਦੀਕਾ ਕਿਆਨੀ ਦਾ ਗਾਇਆ 'ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਕੰਧਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਮੈਂ ਆਵਾਂਗੀ ਹਵਾ ਬਣਕੇ' ਸੁਣਾਇਆ ਤਾਂ ਗਾਣਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਬੰਨਣਾ ਹੈ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚੋਰਾਂ ਵਾਂਗਰਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਗਾਜੇ ਬਾਜੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚੋ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ਹੈ l

ਅਸੀਂ ਜਦੋ ਵੀ ਮਿਲਣਾ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਰ ਵਾਰ ਇਹੀ ਗਾਣਾ ਸੁਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਹਰ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋ ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵਿੱਚੋ ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ਹੈ l ਪਰ ਪਿਛਲੀ ਵਾਰ ਜਦੋ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਦੀਕਾ ਕਿਆਨੀ ਦੇ ਗਾਣੇ ਦੀ ਸਿਰਫ ਆਖਰੀ ਸਤਰ 'ਬਾਜੀ ਇਸ਼ਕੇ ਦੀ ਜਿੱਤ ਲਵਾਂਗੀ ਸੋਹਣਿਆਂ ਰੱਬ ਤੋਂ ਦੁਆ ਮੰਗ ਕੇ' ਸੁਣਾਈ ਤੇ ਘੁੱਟ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਐਵੇ ਜੱਫੀ ਪਾ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਮਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ l ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਅੱਜ ਕੁਝ ਗੱਲ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਹੈ ਉਸਨੇ ਇੰਝ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ਜਾਂ ਘਰਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਤਾਂ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਹੁਣ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਲਦੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪੁੱਜੀਏ l ਉਸਦੀ ਗੱਲ ਸੁਨ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਦੋਨੇਂ ਹੱਥ ਫੜ ਚੁੱਮ ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਤੇ ਲਿਖਵਾ ਕੇ ਆਈ ਹੈ ਫਿਰ ਸਾਡੇ ਮੁਕੱਦਰਾਂ ਦੇ ਲੇਖੇ ਕੌਣ ਮਿੱਟਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਆਈ ਰੁਸ਼ਨਾਈ ਵੇਖ ਜਦੋ ਮੈਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਜੋਬਨ ਤੇ ਚਮਕਦੇ ਪੁੰਨਿਆ ਦੇ ਚੰਨ  ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਅਸਮਾਨੀ ਚੰਦ ਥੋੜਾ ਫਿੱਕਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ l

ਰਾਤ ਕਾਫੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਜਾਣਾ ਸੀ ਸੋ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਵੇਲੇ ਸਿਰ ਘਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦਾ ਆਖ ਇਕ ਆਟੋ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਮੱਥਾ ਚੁੰਮ ਉਸਨੂੰ ਆਟੋ ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ l ਜਿਵੇ ਹੀ ਉਸਦੇ ਆਟੋ ਨੇ ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਵੱਲ ਚਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਜਾ ਰੋਕ ਲੈ ,ਅੱਜ ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਜਾਣ ਦੇ l ਪਰ ਉਸਦੇ ਹੋਸਟਲ ਦਾਖਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਮਾਂ ਕੋਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਹੀ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਟੋ ਨੂੰ ਦੂਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਉਦੋਂ ਤਕ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਜਦੋ ਤਕ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਦਿਖਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਗਿਆ l ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੱਕ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਭੇਜੇ ਉਸਦੇ ਮੈਸਜ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮ ਅਲੀ ਦਾ ਗਾਇਆ ਹੋਇਆ ਗਾਣਾ 'ਸੋਹਣੀਏ ਨੀ ਤੈਨੂੰ ਮੈਂ ਪਿਆਰ ਕਰਾਂ' ਗੁਨਗੁਣਾਓੰਦਾ ਰਿਹਾ l ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਉਸਤੇ, ਉਸਦੀ ਦੁਆ ਤੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਲਈ ਉਸਦਾ ਭਰੋਸਾ ਹੀ ਸਭ ਕੁਝ ਸੀ l ਘਰ ਪਹੁੰਚ ਜਦੋ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਬੰਦ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਥੱਕੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਜਲਦੀ ਸੋ ਗਿਆ l ਅਗਲੇ ਸਵੇਰ ਵੀ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਬੰਦ ਹੀ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਹਾ ਧੋ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਲੰਧਰ ਆਪਣੇ ਦਫਤਰ ਚਲਾ ਗਿਆ l ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀਜਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਫਤਰ ਕੰਮ ਕੁਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਸੋ ਦਫਤਰੋਂ ਛੁੱਟੀ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਵਾਪਿਸ ਮੁੜਨ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਸਾਧਨ ਰਾਤ 9 ਬਜੇ ਵਾਲੀ ਡੀ. ਐਮ. ਯੂ. ਹੀ ਸੀ l ਡੀ. ਏ. ਵੀ. ਕਾਲਜ ਦੇ ਹਾਲਟ ਦੀ ਪਾਰਕਿੰਗ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਖੜੀ ਕਰ ਮੈਂ ਜਦੋ ਉਸਨੂੰ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਫੋਨ ਹਾਲੇ ਵੀ ਬੰਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ l ਮਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਆ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਵੇਖ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਜਦੋ ਫੋਨ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਪਿਛਲੀ ਰਾਤ ਵਾਪਰੇ ਹਾਸਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੋਤੀ ਨਗਰ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਕੋਈ ਅਣਪਛਾਤਾ ਵਾਹਨ ਉਸਨੂੰ ਲਹੂ ਲੁਹਾਨ ਕਰ ਸੁੱਟ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਿ ਕੋਈ ਉਸਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ਸੜਕ ਤੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ...... ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਉਸਨੇ ਕੀ ਕਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ ਅਕਲ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈ ਸੀ ਜਿਵੇਂ l ਸਾਹਮਣੇ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਦੂਰ ਮੈਨੂੰ ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਤੇ ਉਤਰ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਨੱਠਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਜਾਪਿਆ ਤੇ ਮੈਂ ਜਿਵੇ ਹੀ ਚੰਨ ਨੂੰ ਜੱਫੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵੱਧਿਆ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਉੱਪਰ ਖਿੱਚਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਆਪਣੀ ਹਿੱਕ ਲਗਾ ਡੀ. ਐਮ. ਯੂ. ਵਿੱਚ ਬਿੱਠਾ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਤਕ ਦੇ ਪੂਰੇ ਰਸਤੇ ਪੂਰੇ ਰਸਤੇ ਮੈਨੂੰ 'ਬੂਹੇ ਬਾਰੀਆਂ ਤੇ ਨਾਲੇ ਕੰਧਾਂ ਟੱਪ ਕੇ ਮੈਂ ਆਵਾਂਗੀ ਹਵਾ ਬਣਕੇ" ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ l ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਮੇਰੇ ਘਰ ਦੀ ਘੰਟੀ ਬਜਾਈ ਅਤੇ ਜਿਵੇ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਨੇ ਘਰ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲਿਆ ਇਕ ਰੁਸ਼ਨਾਈ, ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀਆ ਬਾਹਾਂ ਚ ਸੌੰਪ, ਅਸਮਾਨ ਚ ਵਿਚ ਚਮਕਦੇ ਚੰਨ ਵਿਚ ਸਮਾ ਗਈ l

ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਾਨਣੀ ਨਾਲ ਮਹਿਕਾਉਣ ਵਾਲਾ ਚੰਨ ਚਾਹੇ ਉਸ ਪੁੰਨਿਆ ਦੀ ਰਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਆਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਉਸਦੀ ਠੰਡੀ ਛਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਬ੍ਰਿੱਛ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਤੇ ਉੱਗੀ ਪਹਿਲੀ ਪੱਤੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ l  ਨਾ ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕੰਧਾਂ ਟੱਪਣ ਦਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੱਚੇ ਘੜੇ ਤੇ ਤਰਨ ਦਿੱਤਾ ਯਕੀਨ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਤੋਂ ਦੁਆ ਉਸਨੇ ਜਰੂਰ ਮੰਗੀ ਹੋਣੀ ਹੈ l 

ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਵੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ

1947 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ, ਚੜ੍ਹਦਾ ਪੰਜਾਬ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਲਹਿੰਦਾ ਪੰਜਾਬ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ l ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਫੁੱਟ ਪਾਓ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਬਟਵਾਰਾ ਧਰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੋਇਆ ਪਰ ਮੇਰਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ, ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਨਾਲ ਹੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ l ਅਰਬੀ ਲਿੱਪੀ ਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ 'ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ' ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਜਾਂ ਹਾਕਮ ਜਮਾਤ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ, ਅਤੇ 'ਗੁਰਮੁਖੀ' ਜਿਸ ਦੀ ਲਿੱਪੀ ਦੂਜੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਵਾਰਾ ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪੜਨ ਪੜਾਉਣ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸੀ l ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਲੰਢੇਆ ਵਿਚ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਪੜਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ l ਅਰਬੀ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨਾਂ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਚ ਟਾਈਪ ਕਰਕੇ ਲਿਖਦੇ ਨੇ ਤੇ ਆਮ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਜੇਹੀ ਲਿੱਪੀ ਨੂੰ ਪਿੰਗਲਿਸ਼ ਜਾਂ ਹਿੰਗਲਿਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ l

ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕੋਮ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾ ਉੱਥੇ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਵੋ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਉਸ ਕੋਮ ਦੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਐਨਾ ਕੁ ਬਿਗਾੜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੋਂ  ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ ਸ਼ਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਣ l ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣ ਵਾਲੇ ਅਕਸਰ ਹੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਲੜ੍ਹੇ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਗੁਲਾਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ l ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਮੈਨੂੰ ਯੂ ਟਿਊਬ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਨਿਊਜ਼ ਚੈੱਨਲ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਸ ਚਰਚਾ ਨੂੰ ਸੁਣਦੇ ਹੋਏ ਲੱਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ l ਅੱਜ ਕਲ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਪੰਜਾਬੀ ਛੱਡ ਉਰਦੂ ਬੋਲਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਇਸ ਲਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਕਿ ਸਿਰਫ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਆਪਣੀ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ ਬਦਲ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਰਬੀ ਮੂਲ ਦੇ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਭਾਰਤੀ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਨਕਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ l ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਉਰਦੂ ਬੋਲੀ ਅਪਣਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੂਲ ਪਹਿਚਾਣ ਬਦਲਨ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ l ਇਸ ਸੱਭ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਸਦਕਾ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜਕਲ ਸਿਰਫ ਅਨਪੜਾਂ ਅਤੇ ਗਵਾਰਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ l ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਛੱਡ ਆਪਣਾ ਮੂਲ ਭੁੱਲ ਨਵੀ ਪਹਿਚਾਣ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਹ  ਉੱਥੇ ਦੀ ਨਵੀ ਪੀੜੀ ਵਿੱਚ ਪਛਾਣ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰ ਉੱਥੇ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ l ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਝੇਲ ਚੁਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਕੀਮਤ ਆਪਣਾ ਅੱਧਾ ਹਿੱਸਾ ਗਵਾ ਕੇ ਉਦੋਂ ਚੁਕਾਉਣੀ ਪਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੰਗਾਲੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ (ਜੋ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਲਿੱਪੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਅਰਬੀ ਲਿੱਪੀ ਦੀ ਬੋਲੀ ਉਰਦੂ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਥੋਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ l ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬੰਗਾਲੀ ਵਸਨੀਕ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪਿਛੋਕੜ, ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਆਪਣੀ ਬੰਗਾਲੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ l ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਿੱਟੇ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਕਿਵੇਂ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਬਣ ਗਿਆ ਅਸੀਂ ਸੱਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ l ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਸਦਕਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵਿਭਾਜਨ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹਨ l

ਮੇਰੇ ਪਿਛਲੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਲੋਧੀ ਫੇਰੇ ਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਦੇ ਘਰ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਧੀ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਕਾਨ੍ਵੇੰਟ  ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਨਰਸਰੀ ਕਲਾਸ ਦੀ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਹੈ, ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ l ਜਦੋ ਓਹਨਾ ਦੀ ਗੱਲ ਖਤਮ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜਵਾਬ ਮਿਲਿਆ ਕਿ ਉਸਦੀ ਬੇਟੀ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਪੰਜਵੀ ਜਮਾਤ ਤਕ ਸਿਰਫ ਹਿੰਦੀ ਵਿਚ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇਵੀ ਜਮਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਸਿਰਫ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਤੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਸਦੀ ਧੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਏ l ਜਦੋ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਧੀਰ ਸਾਹਿਬ ਅੱਜ ਕੱਲ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ ਗਾਣੇ ਹੀ ਚਲਦੇ ਨੇ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਗਾਣੇ ਗਾਣ ਵਾਲੇ ਬਣਨਾ l ਦੇਰ ਸਵੇਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਜਦੋ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਉਥੇ ਸਿਰਫ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹੀ ਚੱਲਣੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕਿੰਨੇ ਪੁੱਛਣਾ? ਉਸਦਾ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਜਿੰਨੀ ਮਾਯੂਸੀ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਿਨ ਹੋਈ ਉੰਨੀ ਮਾਯੂਸੀ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ l ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੜਾਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਰਹੀ ਹੈ l ਭਾਵੇ ਮੈਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਓਨੀ ਹੀ ਸੋਖ ਨਾਲ ਬੋਲ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ਜਿੰਨੀ ਸੋਖ ਨਾਲ ਮੈਂ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦਾ ਹਾਂ ਪਰ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਅੱਜ ਵੀ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਪਸੰਦ ਹੈ l ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਰੱਖਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਓਵੇਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਣ, ਪੜਨ ਅਤੇ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ l ਮਸ਼ਹੂਰ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਗੁਰਦਾਸ ਮਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਕ ਗੀਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹੈ, 'ਹਰ ਬੋਲੀ ਸਿੱਖੋ ਸਿੱਖਣੀ ਵੀ ਚਾਹੀਦੀ ਪਰ ਪੱਕੀ ਵੇਖ ਕੇ ਕੱਚੀ ਨਹੀਂ ਢਾਈ ਦੀ' l ਯਾਤਾਯਾਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਉਪਲਬਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਬੜਾ ਸੌਖਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਥੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਓਥੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣਾ ਕੋਈ ਮਾੜੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪਰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਦੂਜੀ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਸੀਨੇ ਲਗਾਉਣਾ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ l ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਜੋ ਕੋਮਾਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜ ਕੇ ਚੱਲੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਕੋਮਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਿਆ l ਰੂਸ, ਚੀਨ, ਜਰਮਨ, ਫਰਾਂਸ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ l  

ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਪਿਓ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਹੀਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਸਾਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ l ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੱਚਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਤੇ ਗਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁਰਗੇ ਦੀ ਕਲਗੀ ਵਾਂਗਰ ਵਾਲ ਖੜੇ ਕਰ, ਫਾਟੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ, ਮਾਸਾ ਮੋਟੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੋਲ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਲਰਾਂ ਦੇ ਸਬਜਬਾਗ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਕੁਝ ਅਖੌਤੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਲੋਂ ਨਵੀਂ ਪਨੀਰੀ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਪਛਾਣ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵੇਗੀ l ਲੋੜ ਹੈ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਹ ਜਗਾਹ ਦੇਣ ਦੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸਾਡੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਸਹੀ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ l

ਜੁਗ ਜੁਗ ਜੀਵੇ ਪੰਜਾਬੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ l